Pomniki i tablice pamiątkowe
1. Pomnik Bohaterów, pl. Stefana Starzyńskiego
Pomnik w pierwszej wersji zaprojektowany przez inż. arch. Czesława Piwowarczyka (6 lipca 1906 r. 31 stycznia 1975 r.), stanął na placu w końcu lat 50., ale wkrótce został rozebrany. Kolejny pomnik w tym samym miejscu, zaprojektowany przez prof. Stanisława Kulona we współpracy z Mieczysławem Borysem, odsłonięto 2 września 1985 r. i nadano mu nazwę Pomnika Bohaterów. Pomnik upamiętnia walkę Polaków o niepodległość na różnych frontach i martyrologię narodu polskiego. Na murku okalającym pomnik umieszczono tablice z nazwami miejscowości, w których w czasie II wojny światowej walczyli mieszkańcy Milanówka, m.in. Warszawa, Westerplatte, Monte Cassino.
Obok pomnika w 2004 r. umieszczono na kamieniu tablicę, na której podano nazwy miejscowości – miejsc kaźni narodu polskiego, m.in. Katyń. Ostaszków, Miednoje, Kołyma, Workuta, Kozielsk. Po prawej stronie wyrytego na tablicy krzyża widnieje napis: „Tu legła wolność, prawda, sprawiedliwość i sumienie świata”. U dołu podpis: „W hołdzie pomordowanym Rodakom - Milanówek - 3 maja 2004 r.”. Na placu tradycyjnie odbywają się najważniejsze uroczystości patriotyczne i rocznicowe, przypominające wkład mieszkańców naszego miasta w walkę o wolność.
2. Tablica upamiętniająca czyny i bohaterską śmierć rotmistrza Witolda Pileckiego (1901-1948), Skwer Bohaterów Polski Podziemnej, ul. Piłsudskiego / ul. Warszawska
Rotmistrz Witold Pilecki, żołnierz AK, w 1940 r. pod przybranym nazwiskiem, dobrowolnie i celowo poddał się aresztowaniu i zesłaniu do Auschwitz, gdzie zorganizował obozową organizację konspiracyjną. Posługując się skonstruowaną w obozie radiostacją przekazywał do Londynu pierwsze relacje o obozie. Po ucieczce z obozu w 1943 r. nadal pracował w podziemiu. Walczył w Powstaniu Warszawskim, po pobycie w oflagu trafił do 2. Korpusu Polskiego we Włoszech. Wróciwszy do kraju organizował antykomunistyczne podziemie. Aresztowany w 1947 r., został skazany pod zarzutem szpiegostwa na śmierci. Został stracony w 1948 r.
3. Tablica pamiątkowa na willi "Stefania", ul. Fiderkiewicza 16
Wybudowana w 1911 r. willa "Stefania" po Powstaniu Warszawskim była miejscem narad cywilnych władz Polskiego Państwa Podziemnego. W willi pod przewodnictwem wicepremiera Stanisława Jankowskiego obradowała Krajowa Rada Ministrów; odbywały się posiedzenia Rady Jedności Narodowej z udziałem takich polityków, jak Kazimierz Pużak, Kazimierz Bagiński, Antoni Pajdak, Adam Bień, Stefan Korboński, komendant główny AK gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" (kilkakrotnie nocował w tym domu), bywał też emisariusz rządu londyńskiego Jan Nowak-Jeziorański.
W części parteru i na werandzie mieściła się kawiarenka „U Aktorek”, prowadzona przez aktorki i śpiewaczki m. in. przez Ewę Bonacką, Ewę Kuninę, Barbarę Kostrzewską, Annę Borey oraz Krystynę Minkiewicz, siostrę Władysława Minkiewicza, przedwojennego dyplomaty, który był właścicielem willi. Minkiewicz był zastępcą Wydziału Ogólnego Delegatury Rządu, referentem ds. bezpieczeństwa i kontaktów z Radą Jedności Narodowej i zarazem sekretarzem Romana Knolla, dyrektora departamentu spraw zagranicznych, który zamieszkał w Milanówku w willi „Pod Matką Boską”.
Występy artystyczne były przykrywką dla spotkań polityków, a w willi znajdował się punkt kontaktowy dla artystów, którzy po opuszczeniu stolicy trafiali do Milanówka. W tym czasie Milanówek zyskał miano Małego Londynu. Natomiast Adam Bień – I z-ca Delegata Rządy RP na Kraj, od maja 1944 pierwszy zastępca wicepremiera - w swoich wspomnieniach zanotował: Na ulicach tłok (...) Milanówek jest stolicą Polski. W pewnym okresie przez Milanówek, który stał się centrum konspiracji cywilnej, przewinęło się ok. 50-60 tys. osób. Dla upamiętnienia tych wydarzeń przy wejściu na posesję umieszczono w 2002 r. okolicznościową tablicę.
4. Tablica pamiątkowa na willi „Gloria”, ul. Warszawska 14
Tablica zamieszczona na frontonie wilii z 1929 r., upamiętniająca funkcjonowanie w niej przeniesionego po Powstaniu warszawskiego szpitala PCK. 1 października 1944 r. w willi ulokowano oddziały chirurgiczny i chorób wewnętrznych warszawskiego szpitala przy Skarpie (dawniej PCK), po ewakuacji z Warszawy wraz z personelem i ok. stu rannymi. Warunki pracy lekarzy, pielęgniarek i personelu pomocniczego były nader ciężkie, wyżywienie głodowe, praca dzień i noc, nikt nie otrzymywał żadnego wynagrodzenia. Miejscowa ludność doceniając poświęcenie i nadludzki wysiłek personelu spieszyła potrzebującym z pomocą, biorąc na swoje barki zaopatrzenie w żywność. Łącznie we wszystkich dziesięciu szpitalach przeniesionych z W-wy do Milanówka udzielono pomocy ok. 1500-2000 chorym i rannym.
5. Tablica upamiętniająca działalność Wacława Wdowiaka, ul. Krakowska
Tablica umieszczona w 2003 r. vis a vis wyjścia z przystanku PKP Milanówek na Skwerze im. Wacława Wdowiaka (1903-1976) - cenionego pedagoga, który wszystkie swoje siły, umiejętności i ogromny talent organizatorski oddał na użytek społeczeństwa Milanówka, a w szczególności poświęcił się nauczaniu, wychowaniu i kształtowaniu charakterów milanowskiej młodzieży. W okresie do wybuchu wojny w 1939 r. był organizatorem pracy harcerskiej, w czasie okupacji - komendantem "Szarych Szeregów" na obszarze Milanówka (krypt. "Milion"); wraz ze swoją drużyną organizuje łączność; harcerze są gońcami, przenoszą meldunki, raporty, zbierają broń i informacje. Po pewnym czasie utworzony przez Wdowiaka oddział wchodzi w całości w skład 32 plutonu AK w Milanówku. W konspiracyjnej Komendzie Chorągwi jest kierownikiem tzw. "Akcji M" mającej na celu pracę wychowawczą, kształtowanie charakterów i patriotycznych postaw młodzieży polskiej w trudnych warunkach okupacji. Jest również organizatorem i kierownikiem Tajnej Organizacji Nauczania (TON) na terenie Milanówka, a także członkiem powiatowego kierownictwa TON. tzw. "Trójki", pozostając równocześnie czynnym nauczycielem zarówno w szkolnictwie oficjalnym, jak i tajnym nauczaniu młodzieży.
6. Krzyż i tablica upamiętniająca tragiczną śmierć oficerów AK, ul. Krakowska
Oficerowie Armii Krajowej, kpt. Zygmunt Dąbrowski ps. „Bohdan” i ppor. Jerzy Kowalski ps. „Oskar”, szef KEDYWU (wywiadu) w dniu 29 lipca 1944 roku zostali zastrzeleni przez niemieckich żołnierzy podczas próby odbicia aresztowanego w czasie łapanki na dworcu kolejowym dowódcy Obwodu „Bażant” AK, mjra Alojzego Mizerę ps. „Siwy”. Miejsce ich bohaterskiej śmierci upamiętnia tablica na głazie przy ul. Krakowskiej niedaleko torów.
7. Krzyż i tablica w „Lasku Pondra”, ul. Wojska Polskiego
W pobliżu srzyżowania z ul. Świerkową znajduje się krzyż i tablica upamiętniająca miejsce głównego magazynu broni Obwodu AK (istniało też kilka podręcznych magazynów broni). Był on umieszczony w piwnicy niewykończonego domu kpr. Tomasza Pondra ps. „Tomek”, który był zarazem magazynierem. Gromadzono w nim broń pochodzącą z różnych źródeł, m.in. ze zrzutów samolotowych przesyłanych do kraju przez Brytyjskie Ministerstwo Wojny. Jedno ze zrzutowisk znajdowało się na placówce „Solnica” pod Grodziskiem Maz. W odbieraniu zrzutów m.in. uczestniczyły dwa plutony AK z Milanówka – 32 i 52.
W wyniku denuncjacji w nocy z 9 na 10 sierpnia 1944 r. Niemcy otoczyli magazyn, jego załogę zamordowali, a sam magazyn wysadzili w powietrze. Wśród zamordowanych znalazł się doprowadzony z pobliskiego domu płk. w stanie spoczynku dr Franciszek Grodecki. Grób załogi znajduje się na milanowskim cmentarzu. Pierwszą tablicę, umieszczona po wojnie, z tekstem „ocenzurowanym” przez władze komunistyczne, nie zaakceptowali AK-owcy. 10 sierpnia 1999 r. zamieszczono tu nową tablicę z treścią już w pełni prezentującą prawdę tamtych lat.
8. Tablica pamiątkowa na Willi „Bożenka”, ul. Spacerowa 3
Willę wybudowano z przeznaczeniem na pensjonat w 1911 r. We wrześniu 1939 r. przez kilka tygodni mieściły się tu niemieckie koszary i szpital polowy. Od września 1940 r. dwuklasowa szkoła handlowa i tzw. kursy przygotowawcze do szkół fachowych, które częściowo były przykrywką dla zorganizowanych na szeroką skalę tajnych kompletów, odbywających się w kilkudziesięciu domach w 4-5-osobowych grupach. Pod koniec wojny komplety liczyły nawet po 9-10 osób. Po upadku Powstania Warszawskiego w budynku znalazł schronienie ewakuowany z Warszawy Szpital Dzieciątka Jezus, który udzielił pomocy ok. 400 chorym i zatrudniał 154 pracowników. Mieściły się tu oddziały okulistyczny, neurologiczny, internistyczny, laryngologiczny. Pracą szpitala kierował dr Wilhelm Czarnocki. Szpital miał swoje filie w Szkole Powszechnej przy ul. Królewskiej 69 i w willi „Kresy”. 14 października 2006 r. w budynku dawnego gimnazjum, gdzie obecnie mieści się Integracyjna Społeczna Szkoła Podstawowa nr 18 im. Gen. A. E. Fieldorfa, odsłonięto umieszczoną przy wejściu tablicę z następującym tekstem: Nauczycielom, którzy w latach okupacji niemieckiej 1939-1945, narażając swoje życie, uczestniczyli w tajnym nauczaniu młodzieży. W hołdzie - Milanowianie.
9. Tablica na Skwerze im. Armii Krajowej, róg ulic Kościuszki i Sienkiewicza
Pierwsza tablica upamiętniająca walkę Armii Krajowej na terenie Milanówka. Umieszczono na niej napis „W hołdzie Armii Krajowej” oraz kotwicę symbol Polski Walczącej. Nadanie nazwy Skwer Armii Krajowej i odsłonięcie tablicy nastąpiło 21 czerwca 1994 r.
10. Pomnik Jana Pawła II, ul. Kościuszki / ul. Mickiewicza
Pamiątkowy kamień został ufundowany przez Państwa Marię i Piotra Pacholczyków w podziękowaniu za szczęśliwe przyjście na świat ich wnucząt – bliźniąt Hani i Julka. Jego odsłonięcie miało miejsce w 2009 roku.
11. Tablice upamiętniające Stanisława Gruszczyńskiego i Edwarda Kłosińskiego, ul. Słowackiego
Obydwie tablice umieszczone są na ogrodzeniu willi "Zacisze" przy ul. Sienkiewicza, której właścicielką jest Krysta Janda. Stanisław Gruszczyński, obdarzony wyjątkowymi zdolnościami tenor, wybudował okazały dom w 1930 r. i mieszkał w nim aż do śmierci w 1959 r. Pod tablicą poświęconą przedwojennemu śpiewakowi znajduje się również tablica upamiętniająca zmarłego w 2008 r. Edwarda Kłosińskiego - wybitnego operatora kamery i męża Krystyny Jandy.
12. Tablica im. Adama Bienia, skwer im. Adama Bienia, ul. Kościuszki / ul. Kościelna
Adam Bień – polityk ruchu ludowego, adwokat, sędzia, członek władz Polskiego Państwa Podziemnego, kawaler Orderu Orła Białego, wieloletni mieszkaniec Milanówka. I Zastępca Delegata Rządu na Kraj i Członek Krajowej Rady Ministrów, aresztowany w Procesie „Szesnastu" w marcu 1945 r., zm. w 1998 r. w Warszawie.
13. Tablica upamiętniająca mjra Józefa Szerwińskiego, ul. Grabowa 5
Mjr Szerwiński, przedwojenny mieszkaniec domu przy ul. Grabowej 5, był jednym z bohaterskich obrońców polskiego wybrzeża w 1939 r. Jako szef sztabu Lądowej Obrony Wybrzeża Morskiego brał udział w zaciętych walkach na Kępie Oksywskiej, zwanych polskim Termopile. Szerwiński zmarł w Polanicy Zdroju w 1952 roku i nie wrócił już do Milanówka. Tablicę odsłonięto w kwietniu 2016 r.
14. Tablica upamiętniająca Michała Lasockiego, ul. Kościuszki
Tablica upamiętniająca Michała Lasockiego - założyciela Letniska Milanówek, sędziego i wielkiego społecznika - została ufundowana na wniosek licznych mieszkańców Milanówka i uroczyście odsłonięta w grudniu 2006 r. Tablica znajduje się w parku im. Michała Lasockiego przy ul. Kościuszki, zrewitalizowanym w 2016 r. Rewitalizacja parku im. Lasockiego była jednym z dwóch zwycięskich projektów w Budżecie Obywatelskim 2016.
